دوران قاجار:
نخستین اقلام آماری در 1231 خورشیدی و در اواخر صدارت میرزا آقاخان نوری بوده است. در آن سال جمعیت، تعداد منازل وساختمان های شهر تهران مورد شمارش قرار گرفت. گویا در سال 1238 نیز دستورالعملی جامع در مورد سرشماری نفوس و منابع مالی و اقتصادی از سوی وزارای وقت به حکام ولایات صادر گردید تا شمار جمعیت خانوار، مسکن و میزان دارایی های مردم در کلیه دهات و شهرهای کشور مشخص شود. این دستور به جهت مشکلات فنی انجام نشد تا سرانجام میرزا عبدالغفار نجم الدوله، معلم ریاضی مدرسه دارالفنون، سرشماری از جمعیت شهر تهران را با استفاده از شیوه های جدید انجام داد: این سرشماری بر اساس نقشه شهر که قبلاً به وسیله ی وی تهیه شده بود در مدت 55 روز انجام گردید و اطلاعات آن طی رساله ای با عنوان تشخیص نفوس دارالخلافه منتشر شد. در این سرشماری تهران به پنج محله ارگ، عودلاجان، چال‌میدان، سنگلج و بازار تقسیم‌بندی شده و همه محله‌های خارج از شهر نیز در یك طبقه قرار داده شده بود. بر اساس این سرشماری، جمعیت تهران در 1246 خورشیدی بالغ بر 155736 نفر بوده است که از این تعداد 147256 نفر را افراد غیرنظامی و 8480 نفر را افراد نظامی تشکیل می داده اند. در سرشماری ای که عبدالغفار نجم الدوله انجام داد معلوم شد که حدود 27% جمعیت شهر را افراد کمتر از 15 سال تشکیل می دهند که با توجه به زاد و ولد بی برنامه آن زمان، از مرگ و میر زیاد مخصوصاً در سنین نوجوانی خبر می دهد[1]. این سرشماری همزمان با وزارت اعتضاد السلطنه بر وزارت علوم و معارف، انجام شد.
دومین سرشماری جمعیت شهر تهران در سال 1301 قمری (1262-1263 خورشیدی) و با مسئولیت میرزا سید شفیع امیرلشگر انجام گرفت. در این سرشماری، تهران به پنج محله ارگ، سنگلج، عودلاجان، چال میدان و بازاری تقسیم شد. در سال 1317 قمری (1277 خورشیدی) در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، آماری از ابنیه تهران تهیه گردید. فراهم کننده این آمار، درویش حسن اخضر علیشاه بود که تهیه آمار را در زمان ریاست نظمیه مختارالسطنه و صدارت میرزا علی اصغرخان امین السلطان آغاز کرد[2].
در سال 1297 به منظور ثبت وقایع چهارگانه، اداره ثبت احوال كشور تاسیس شد. با ثبت اطلاعات مربوط به تولد، فوت، ازدواج و طلاق توسط اداره مذكور، ضرورت اطلاع از جمعیت كشور و تعیین سازمانی كه موظف به جمع‌آوری این اطلاعات باشد مورد توجه قرار گرفت و در سال 1303 با تصویب آیین‌نامه‌ ای، مسوولیت جمع‌آوری و مركزیت بخشیدن به آمارهای مورد نیاز بر عهده وزارت كشور گذاشته شد.
با ایجاد تشكیلات جدید بلدیه در سال 1301 شمسی، سرشماری دیگری در تهران صورت گرفت كه بر اساس آن سرشماری، جمعیت تهران در سال 1301 بالغ بر 210 هزار نفر بود. در این سرشماری تهران به ده ناحیه ارک، دولت، حسن آباد، سنگلج، قنات آباد، محمدیه، قاجاریه، بازار، عودلاجان و شهر نو تقسیم می شد[4].
 
پهلوی اول:
در سال 1311 خورشیدی اداره ی کل احصائیه و سجل احوال مملکتی در شهر تهران، سرشماری به عمل آورد. انجام این سرشماری به شکل محله ای و در ده محله شهر تهران بود[5].
در تاریخ پنجم تیرماه سال 1312، نظام‌نامه شورای عالی، احصائیه تنظیم و بر حسب ماده اول آن نظام‌نامه، نمایندگان همه وزارتخانه‌ها در شورای مزبور عضویت داشتند و مسوولیت هماهنگی در تولید آمار بر عهده شورای مزبور بود. شورای عالی احصائیه در سال 1314 به شورای عالی آمار تغییر نام داد.
در تاریخ 10 خرداد 1318 قانون سرشماری به تصویب مجلس شورای ملی رسید و بلافاصله اولین سرشماری در اول تیر 1318 در کاشان با رعایت نکاتی که شورای عالی آمار مقرر داشته بود به عمل آمد. برای این منظور شهر کاشان به دوازده منطقه و روستاهای 24 گانه آن نیز بنا به موقعیت طبیعی و وسایل نقلیه و ارتباطی به 300 منطقه تقسیم شدند. پس از کاشان، تبریز در پنجم مهر 1319 سرشماری شده و جمعیت آن تا شعاع شش کیلومتری 213542 مفر اعلام شد. پس از آن در مشهد و سپس در شهرهای کرمان، شیراز، اردبیل، یزد، اصفهان، همدان، کرمانشاه، رشت و بندر پهلوی (انزلی کنونی) نیز سرشماری به عمل آمد[7]. در 6 آبان 1318 هیات دولت تصویب نامه ای را به امضا رساند که بر طبق آن می بایستی در 10 اسفند 1318 سرشماری تهران و حومه صورت گیرد. بر اساس این تصویب نامه روز سرشماری تعطیل همگانی بود و اعمال سرشماری از پنج صبح تا ساعت بیست و یک همان روز ادامه می یافت. در این تصویب نامه پیش بینی شده بود که پیش از اجرای سرشماری، کوچه ها و اماکن نام گذاری و شماره گذاری شوند. منطقه بندی سرشماری مانند موارد قبل بوده است با این تفاوت که مناطق ارک و بازار یکی شده بودند. جمعیت تهران در این زمان به 540087 بالغ می شد[8].
در سال 1320 برنامه سرشماری سایر شهرها تنظیم شده و تا شهریور همان سال سرشماری 32 شهر انجام گرفت. برای تعیین وضع ایلات به کلیه ادارات آمار شهرستان ها دستور داده شد ایلات و عشایر قلمرو ماموریت خود را با ذکر اطلاعات مربوط به محل، تاریخ و مسیر عبوری ییلاق و قشلاق و نیز موقعیت مراتع مورد استفاده آنان تهیه کرده و گزارش نمایند[9].
 
پهلوی دوم:
در سال 1328 اعتباری به تصویب مجلس رسید و سازمان برنامه در لایحه برنامه 7 ساله، اعتبار کافی برای جمع آوری آمار و تهیه و ترسیم نقشه کشور منظور نمود. اما علی رغم این اقدامات، باز هم فعالیت چشمگیری از نظر آماری کشور مشاهده نشد[10]. در زمستان 1328 هم آقای لیدز رئیس اداره ی آمار و سرشماری سازمان ملل متحد به ایران آمد و از این طریق باب مراودات اداره کل آمار با سازمان ملل گشوده شد[11]. در سال 1329 نیز یک سرشماری نفوس در شهر تهران به عمل آمد[12].
در اسفند ماه سال 1331 با کمک اداره ی همکاری های فنی آمریکا در ایران (اصل چهار ترومن) "سازمان همكاری آمار عمومی" تشكیل شد. در این سال اداره آمار و سرشماری از اداره كل آمار و ثبت احوال منتزع و به سازمان همكاری آمار عمومی ملحق شد. به این ترتیب برای اولین بار سازمانی كه به طور خاص وظیفه جمع‌آوری آمار را بر عهده داشت، به وجود آمد. این سازمان در اجرای قانون آمار و سرشماری مصوب سال 1334 به وزارت كشور وابسته شد و نام آن به " اداره كل آمار عمومی" تغییر یافت. با تشكیل اداره كل آمار عمومی اولین سرشماری عمومی كشور در سال 1335 توسط این اداره به مرحله اجرا درآمد. طرح مزبور پس از آزمایش در هفت شهر کاشان، آبادان، خرمشهر، ارومیه، سبزوار، دشت میشان و زابل و سرانجام در تمام کشور اجرا شد[13].
در سال 1335 سرشماری دیگری در ایران صورت گرفت که سیصد میلیون ریال مخارج آن توسط وزارت دارایی و سازمان برنامه و بودجه تامین شد. اما بعدها معلوم شد اشتباهات این سرشماری آن قدر زیاد بوده که حتی شامل تقریب نزدیک به صحت هم نمی شوند[14]. این سرشماری از روز 10 آبان آغاز و تا روز 25 آبان ادامه یافت. کل جمعیت ایران در آبان ماه 1335 خورشیدی 18954704 بود. شمار جمعیت شهرنشین 5953563 نفر و جمعیت ده نشین 13001141 نفر بوده است[15].
نیاز روزافزون دستگاه‌های برنامه‌ریزی كشور به آمار و اطلاعات و ضرورت همكاری بسیار نزدیك سازمان اصلی تولید‌ كننده آمار با دستگاه برنامه‌ریزی، موجب شد تا در سال 1344 بر اساس قانون، اداره كل آمار عمومی از وزارت كشور منتزع و با نام "مركز آمار ایران" به سازمان برنامه و بودجه وقت وابسته شود در قانون تاسیس مركز آمار ایران، به مواردی از قبیل نظارت مركز آمار ایران بر تهیه، اجرا و استخراج داده‌های حاصل از آمارگیری‌های سایر دستگاه‌های اجرایی و ایجاد پایگاه‌ اطلاعات ملی توجه شده بود.
طرح مقدماتی سرشماری سال 1345 در شهرستان های مراغه و سبزواران (جیرفت) اجرا شد. این سرشماری 20 روز به درازا انجامید. بر اساس این سرشماری جمعیت ایران به 25326383 نفر و 5167192 خانوار بود[17].
در سرشماری آبان ماه سال 1345 مشکلات زیادی پیش روی ماموران قرار داشت. به عنوان مثال در تهران ساکنان شمال شهر حاضر به همکاری با ماموران نبودند و یا نوکر و کلفت خود را برای جواب به آن ها پیش می فرستادند. یا در جنوب شهر هم بعضی از فاش کردند نام افراد خانواده خود ابا داشته و می گفتند: «ما نام کسان خود را به نامحرم نمی گوییم.» یا در برخی مناطق مشکلات عبور و مرور وجود داشت[18].
به این ترتیب سرشماری سال 1345 نیز از دقت پائینی برخوردار بود و با آن که هزینه زیادی صرف شد نتوانست اطلاعات و آمار مفیدی به دست دهد، چرا که غرض از این سرشماری استفاده از اعداد و ارقام آن در برنامه عمرانی چهارم بود که هیچ گاه این هدف محقق نشد. جالب آن که این سرشماری حتی نتوانست میزان رشد سالیانه جمعیت ایران را مشخص سازد. از طرفی در دهه چهل دستگاه ثبت احوال کشور هم قادر نبود تعداد موالید و متوفیات سالیانه کشور را به درستی ثبت و ضبط کند. به طوری که در همان سال ها در حدود 70 درصد موالید و نصف وقایع مرگ ومیر در دستگاه ثبت احوال ثبت می شد و هنوز درصد زیادی از مردم شناسنامه نداشتند[19].
سرشماری عمومی نفوس ومسکن 1355 از 8 تا 28 آبان در 16 هزار حوزه سکونت جمعیت ساکن و 600 حوزه ویژه جمعیت های غیرساکن (ایلات و عشایر) انجام گرفت. بر طبق این سرشماری، جمعیت ایران به 33708744 نفر و 6711638 خانوار رسید. که 15854680 نفر آنسکن 373 شهر ایران و 17854064 نفر آن ساکن نقاط روستایی بودند[20].
 
[1]  غلامرضا هوشمند فینی، «سرشماری: به بهانه ی سرشماری عمومی نفوس ومسکن آبان ماه 1385،» دوماهنامه شهرنگار، سال هفتم، شماره 38 (آبان 1385)، ص 57.
[2]  همان، ص 58.
[4]  هوشمند فینی، پیشین، ص 58.
[5]  همان جا.
[7]  حسین محبوبی اردکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، ج2، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، اردیبهشت 2537، صص 162-63.
[8]  هوشمند فینی، پیشین، صص 58-59.
[9]  محبوبی اردکانی، پیشین، ص 163.
[10]  هوشمند فینی، پیشین، ص 59.
[11]  محبوبی اردکانی، پیشین، ص 163.
[12]  هوشمند فینی، پیشین، ص 59.
[13]  همان جا.
[14]  محبوبی اردکانی، پیشین، ص 164.
[15]  هوشمند فینی، پیشین، صص 59-60.
[17]  هوشمند فینی، پیشین، ص 60.
[18]  محبوبی اردکانی، پیشین، ص 164.
[19]  همان، صص 166-67.
[20]  هوشمند فینی، پیشین، ص 60.
 
منابع و مآخذ:
 
هوشمند فینی، غلامرضا. «سرشماری: به بهانه ی سرشماری عمومی نفوس ومسکن آبان ماه 1385،» دوماهنامه شهرنگار، سال هفتم، شماره 38 (آبان 1385)، صص 55-60.
محبوبی اردکانی، حسین تاریخ. موسسات تمدنی جدید در ایران. ج2. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، اردیبهشت 2537.